Naar een economie van waarheid, zelf-onthoudende liefde en rentmeesterschap.
Rutger Henneman
Gepubliceerd in Het Potentieel No1. Crisis of Potentieel? www.hetpotentieel.org
Rutger Henneman is cultureel antropoloog en filosoof. Hij studeerde Internationale Ontwikkelingsstudies in Wageningen. Hij deed onafhankelijk onderzoek naar de religieuze en spirituele wortels van de moderne Schotse landhervorming. Als zelfstandig ondernemer begeleidt Henneman enkele buurtmoestuinen in Rotterdam en geeft hij verdiepende sociaaleconomische en filosofische cursussen. Ook is hij voorzitter van Stichting Vredestuin die de Gandhituin beheert in Rotterdam en een nieuwe Vredestuin opzet in het centrum van de stad. Daarnaast is hij hoofdredacteur van Het Potentieel.
Voor meer informatie: http://www.rutgerhenneman.com
Inleiding
We leven in een tijd van crisis. De wereld is instabiel en vol leed: het leed van armoede, onderdrukking, ecologische destructie, ontheemding, nucleaire ongelukken, oorlogen en de ontwikkeling van steeds effectievere massavernietigingswapens. Doemscenario’s die wijzen op een toekomstige escalatie en ondergang van onze beschaving zijn te optimistisch. Voor massa’s mensen in de sloppenwijken in de miljoenensteden op aarde, voor hen in vluchtelingenkampen, voor hen die op drift zijn door de verwoestijning die het gevolg is van onze overconsumptie, voor hen die hun kinderen verloren hebben aan honger en hun geliefde in bloedige burgeroorlogen, voor hen is de beschaving al lang ten onder gegaan en is de zondvloed een dagelijkse realiteit.
We houden niet van doemprofeten en blijven graag optimistisch. Maar dat optimisme is alleen mogelijk op relatief rustige eilandjes in de wereld, zoals in een land als Nederland. Die ‘rust’ en dat optimisme zijn het product van onze rijkdom en dus van onze overconsumptie waarmee we de wereld leegroven. Ik ben een optimist, maar alleen omdat ik geloof dat het onmogelijke mogelijk is. Maar dan moeten we dus eerst erkennen dat binnen onze moderne kapitalistische economie en cultuur het onmogelijk is de wereld te redden van de dagelijkse ondergang. Het geweld en kwaad van armoede en ecologische destructie zijn inherent verbonden met de fundamentele economische en culturele structuren van ons dagelijks leven. Pas als we zien dat er niks minder moet gebeuren dan het onmogelijke, is er hoop op verandering. Sociale bewegingen die niet expliciet en primair de fundamenten van onze economie en cultuur verwerpen en streven naar een radicale (radix = wortel) omslag in ons dagelijks denken, voelen en doen, hebben geen potentieel. In dit artikel ga ik in gesprek met Gandhi om te illustreren hoe diep de wortels van de crisis van onze tijd gaan en hoe radicaal een maatschappelijke en culturele omslag moet zijn.
Mohandas Gandhi (1869-1948) wordt gezien als de vader van India die het volk voorging in de strijd tegen onderdrukking. Hij was de spin het web van het Nationale Indiase Congres, wat het bolwerk was van verzet tegen het Britse Rijk. Ook streed hij tegen armoede, de moderniteit en het kapitalisme. Kortom, Gandhi was een politicus en een sociale activist. Maar hij zag zichzelf bovenal als een devoot spiritueel en religieus man, die de boodschap van zelf-onthouding van de Bhagavad Gita op de meest pure manier wilde doorleven. Hij werd (tegen zijn zin) de Mahatma (de Grote Ziel) genoemd en had in de ogen van velen een heiligenstatus. Zijn essentieel spirituele kijk op het leven is ook de basis voor zijn kritiek op overconsumptie, op het modernisme en het kapitalisme en de basis voor zijn visie op een betere wereld.
Zijn kritiek en visie hebben ons ook vandaag de dag nog veel te leren over de essentie van de crisis van onze tijd, en over potentieel voor een betere wereld. Door in gesprek te gaan met Gandhi wil ik illustreren dat ecologische en sociale initiatieven de status quo van onze ontwrichtende economie alleen maar bestendigen, wanneer ze niet expliciet en primair de volgende hervormingen nastreven.
- We dienen een nieuwe economie te bouwen, gebaseerd op de eigendomsrechten en -plichten die voortkomen uit een houding van rentmeesterschap. Rentmeesterschap is het tegenovergestelde van individueel exclusief eigendom wat de basis is van onze huidige economie.
- Om de maatregelen door te voeren die daarbij komen kijken is het nodig dat we streven naar een ‘spirituele omslag’. Wat houdt dat in? Een spirituele omslag is een revolutie in de manier waarop we streven naar een vervuld leven. Armoede en ecologische destructie zijn een manifestatie van een onderliggende ‘spirituele crisis’: een massaal falen om in ons dagelijks leven op een vervulde manier te leven en samen te leven. De sociaaleconomische maatregelen die nodig zijn om armoede en ecologische destructie achter ons te laten, komen allemaal neer op het drastisch versimpelen van onze materiële levensstandaard. Deze ‘eigendomsmaatregelen’ zullen nooit democratisch (en dus massaal) worden gesteund, tenzij het merendeel van de bevolking de innerlijke beleving ontwikkelt dat materiële groei in werkelijkheid geen groei is en dat ware groei zich bevindt in een leven van onthouding en zelf-onteigenende liefde.
- Om die spirituele omslag te ontketenen is het nodig dat we streven naar een ‘ontologische omslag’. Dat is een omslag in onze dagelijkse beleving van wat werkelijk (en waar) is. Want onze spirituele crisis is een manifestatie van ons culturele onvermogen om tot waarheid te komen over de spirituele en morele werkelijkheid. De ecologische, sociale en spirituele crisis van onze tijd is in essentie een ‘ontologische crisis’. De oorsprong van deze crisis ligt bij de ontwikkeling en groei van het modernisme en postmodernisme als kennisstelsels. Zij bieden geen ‘grond’ of ‘hulpbronnen’ om tot waarheid over een dergelijke werkelijkheid te komen. Het modernisme en postmodernisme moeten dus overwonnen worden om ‘weer’ te kunnen beleven dat het voor iedereen, absoluut en universeel geldt dat hebzucht het leven niet vervuld, maar zelf-onteigenende liefde wel, ongeacht wie (welk subject) dat beleeft en ongeacht de historische en sociale context waarin iemand leeft.
Initiatieven die een dergelijk programma expliciet en primair uitdragen zijn schaars. Door het huidige materialisme en egoïsme, het post-politieke pragmatisme en de postmoderne strijd tegen de absolute waarheid en ‘grote verhalen’, is er geen historische ‘tijdsgeest’ te bedenken die ongunstiger is voor het bestrijden van armoede en ecologische destructie.
Een gesprek met Gandhi kan ons helpen dit alles te illustreren. Veel meer dan dat claim ik niet te doen in dit artikel. Ten eerste claim ik niet dat ik Gandhi aan het woord laat over onze crisis en onze huidige sociale bewegingen. Dat zou onrecht doen aan Gandhi (alsof hij ook voorspellingen gedaan zou hebben over onze tijd). En het zou mijn conclusies te veel autoriteit verlenen (luister naar mij, want Gandhi vond…). De conclusies zijn slechts het gevolg van mijn selecties, reflecties, verdere uitwerkingen en extrapolaties van Gandhi’s denken, voelen en doen. Dit is geen artikel over Gandhi, maar een gesprek. Ten tweede, claim ik niet meer te doen dan te illustreren. De onderbouwing van de maatschappelijke en culturele visie en kritiek die ik in dit artikel neerzet, is niet meer dan een eclectische verzameling beschouwingen op moreel, sociaal-analytisch, spiritueel en filosofisch gebied. De analyse is verre van sluitend. Gezien de omvang van de materie en die van dit artikel kan ik niet meer doen dan een beeld geven van het programma waar ik intellectueel en praktisch als schrijver en activist aan werk.
…voor de rest van het artikel lees hier verder.
Rutger Henneman 